پایان نامه بررسی عوامل تاثیرگذار بر شکل گیری اسکان غیر رسمی و عو
مقدمه
یکی از مهمترین و پیچیده ترین تحولات اجتماعی در نیم قرن اخیر توسعه شهرنشینی است. در ایران درصد نسبت شهرنشینی طی سالهای 1335 تا 1385 بیش از دو برابر شده و از 4/31 درصد در سال 1335 به5/68 درصد در سال 1385 رسیده است(مرکز آمار ایران، 1385- 1335). رشد شتابان شهرنشینی عواقب و پیامدهای متفاوتی را به دنبال داشته و با آسیب های شهری متعددی همراه شده است. ناهنجاریهای تأسیساتی، آسیب های اقتصادی،آسیب های زیست محیطی، نارسائی های خدماتی در حوزه های شهری و به دنبال آن ایجاد محله های حاشیه نشین از جمله پیامدهای شهرنشینی شتابان بشمار می رود. مفهوم حاشیه ای شدن حاکی از وجود یک پیرامون اقتصادی یا اجتماعی است و حکایت از آن دارد که مردم «خارج از نظام » زندگی می کنند(پاتر و دیگران، 1384: 261). مسئله ای که در این رابطه قابل ذکر است، تاثیر کاربریهای شهری در میزان جذب افراد و نوعی قشربندی اجتماعی و اقتصادی است(رضویان،1381: 70). قشربندی اجتماعی، بیشتر بر نابرابری اقتصادی- اجتماعی تأکید دارد(Blau,1982) و هدف بسیاری از جغرافیدانان کشف این نابرابری ها، کاهش تفاوتهای ناحیه ای و دستیابی به عدالتی است(پوراحمد، 1386: 222) که در اثر توزیع عادلانه منابع و امکانات بین اعضای جامعه انسانی بوجود می آید(miller,1999 :1) و این امر از جمله موضوعاتی است که همواره مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده(hanik, 2007 : 17) و نظریه پردازان برنامه ریزی شهری را به ارائه فرضیاتی پیرامون پیدایش نابرابری بین شهروندان واداشته است(arbakaf, 2008 : 28). در این زمینه دیوید هاروی می¬گوید: تنها با حذف ساز و کارهای حاکم بر نظام کاربری زمین می توان از تشکیل گتوهای فقر جلوگیری کرد(شکویی، 1387: 195). در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز یکی از اساسی ترین اهداف دولت، ایجاد امکانات عادلانه میباشد(قربان نیا، 1380: 281-227). از این رو حکمروایی خوب می تواند جامعه شهری را از دو قطبی شدن دور سازد و از رشد حاشیه نشینی پیشگیری کند(برآبادی، 1384: 126).
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چکیده ………………………………………………………………………………………………………….. *
فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………………………………. *
مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….. 1
1-1 بیان مساله…………………………………………………………………………………………………. 2
1-2 ضرورت واهمیت تحقیق……………………………………………………………………………… 4
1-3 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………. 5
1-4 فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6
1-5 محدوده های تحقیق……………………………………………………………………………………. 6
1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………… 6
1-7 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 7
1-7-1 تحقیقات خارجی……………………………………………………………………………………. 7
1-7-2 تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………………… 8
1-8 تعریف مفاهیم……………………………………………………………………………………………. 10
1-8-1 فضا…………………………………………………………………………………………………….. 10
1-8-1-1 پراکندگی فضایی…………………………………………………………………………………. 10
1-8-1-2 تحلیل فضایی…………………………………………………………………………………….. 11
1-8-1-3 ساختار فضایی……………………………………………………………………………………. 11
1-8-2 حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………………. 11
1-8-2-1 حاشیه نشینی پیرامون شهری…………………………………………………………………… 13
1-8-2-2 حاشیه های درون شهری……………………………………………………………………….. 13
1-8-3 مهاجرت………………………………………………………………………………………………. 14
1-8-4 مسکن………………………………………………………………………………………………….. 14
1-8-5 بیکاری…………………………………………………………………………………………………. 15
1-8-6 درآمد…………………………………………………………………………………………………… 15
1-8-7 متغیرهای تسهیل کننده……………………………………………………………………………… 15
1-8-8 متغیرهای محدود کننده…………………………………………………………………………….. 16
فصل دوم: مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………….. *
2-1 واژه شناسی حاشیه نشینی…………………………………………………………………………….. 20
2-2 مفهوم حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………….. 23
2-3 تاریخچه حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………. 24
2-3-1 جهان…………………………………………………………………………………………………… 24
2-3-2 کشورهای درحال توسعه…………………………………………………………………………… 25
2-3-3 ایران……………………………………………………………………………………………………. 26
2-4 فرایند شکل گیری وگسترش حاشیه نشینی……………………………………………………….. 26
2-5 شاخص های حاشیه نشینی……………………………………………………………………………. 28
2-5-1 شاخص کالبدی………………………………………………………………………………………. 28
2-5-2 شاخص اجتماعی مسکن…………………………………………………………………………… 29
2-5-3 شاخص ترافیک……………………………………………………………………………………… 29
2-5-4 شاخص اقتصادی……………………………………………………………………………………. 30
2-5-5 شاخص خدمات شهری و بهداشتی……………………………………………………………… 30
2-5-6 شاخص اجتماعی و فرهنگی……………………………………………………………………… 31
2-5-7 شاخص فضای تفریحی و فراغتی……………………………………………………………….. 32
2-6 عوامل موثر بر شکل گیری حاشیه نشینی…………………………………………………………… 32
2-7 علل عمده شکل گیری پدیده حاشیه نشینی……………………………………………………….. 34
2-7-1 عوامل جمعیتی واجتماعی…………………………………………………………………………. 34
2-7-1-1 رشد جمعیت……………………………………………………………………………………… 34
2-7-1-2 مهاجرت…………………………………………………………………………………………… 35
2-7-1-3 تبعیض نژادی…………………………………………………………………………………….. 36
2-7-2 عوامل اقتصادی………………………………………………………………………………………. 37
2-7-2-1 فعالیت صنعتی……………………………………………………………………………………. 37
2-7-2-2 اقتصاد جهانی…………………………………………………………………………………….. 38
2-7-2-3 اقتصاد کشاورزی سرمایه داری……………………………………………………………….. 38
2-7-2-4 اقتصاد نفت……………………………………………………………………………………….. 39
2-7-2-5 شکاف دروضعیت اقتصادی…………………………………………………………………… 39
2-7-2-6 گسترش فقر………………………………………………………………………………………. 40
2-7-2-7 افزایش مستمر قیمت زمین واجاره مسکن…………………………………………………. 41
2-7-3 عصر اطلاعات……………………………………………………………………………………….. 41
2-7-4 شهرنشینی…………………………………………………………………………………………….. 42
2-7-4-1 گسترش شهرها…………………………………………………………………………………… 42
2-7-4-2 کنارگذاشتگی……………………………………………………………………………………… 42
2-7-4-3 وجود بافت های فرسوده ومساکن ارزان قیمت…………………………………………… 43
2-7-4-4 شهرنشینی پست مدرنیزم………………………………………………………………………. 43
2-7-5 نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………………………….. 43
2-7-5-1 متمرکز بودن تصمیم گیریها……………………………………………………………………. 43
2-7-5-2 حذف از نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………….. 44
2-7-5-3 مدیریت منطقه کلانشهر………………………………………………………………………… 44
2-7-6 عدم تعادل فضایی…………………………………………………………………………………… 44
2-8 تحلیل سه وجهی علل شکل گیری حاشیه نشینی( الگوی سه سطحی تحلیل)…………….. 45
2-8-1 سطح کلان……………………………………………………………………………………………. 45
2-8-2 سطح میانه…………………………………………………………………………………………….. 46
2-8-3 سطح خرد…………………………………………………………………………………………….. 46
2-9 حاشیه نشینی وزمین شهری…………………………………………………………………………… 47
2-9-1 زمین شهری وبرخورداری گروههای مختلف ازآن…………………………………………… 47
2-9-2 قیمت زمین وارزش افزوده(رانت)………………………………………………………………. 47
2-10 انواع حاشیه نشینی48
2-10-1 تقسیم بندی براساس محل سکونت اولیه48
2-10-1-1 حاشیه نشینی بومی48
2-10-1-2 حاشیه نشینی غیربومی داخلی48
2-10-1-3 حاشیه نشینی دوگانه49
2-10-2 تقسیم بندی براساس ویژگیها49
2-10-2-1 حاشیه نشینی آشکار49
2-10-2-2 حاشیه نشینی پنهان49
2-10-3 تقسیم بندی براساس جنبه ها49
2-10-3-1 حاشیه نشینی اقتصادی49
2-10-3-2 حاشیه نشینی اجتماعی50
2-10-3-3 حاشیه نشینی سیاسی50
2-11 آثار و پیامدهای حاشیه نشینی درزندگی شهری50
2-11-1 حاشیه نشینی و محرومیت نسبی اجتماعی50
2-11-2 حاشیه نشینی و فرهنگ فقر51
2-12 نظریه پردازان حاشیه نشینی53
2-12-1 دیدگاه بوم شناسی شهری یا دیدگاه مساله گرایان53
2-12-2 دیدگاه لیبرالی57
2-12-3 دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا58
2-12-4 دیدگاه جامعه گرایان جدید60
2-13 شیوه های مدیریتی مقابله با شکل گیری مناطق حاشیه نشین63
فصل سوم: بررسی وضع موجود منطقه مورد مطالعه*
3-1 تحلیل فضایی استان آذربایجانشرقی65
3-1-1 ویژگیهای طبیعی استان65
3-1-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت استان65
3-1-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی استان65
3-1-1-3 خصوصیات اقلیمی استان66
3-1-1-4 پوشش گیاهی استان66
3-1-2 ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی استان67
3-1-3 ویژگیهای اقتصادی استان67
3-2 تحلیل فضایی شهرستان مرند 70
3-2-1 ویژگیهای طبیعی شهرستان70
3-2-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهرستان70
3-2-1-2 توپوگرافی شهرستان70
3-2-1-3 خصوصیات اقلیمی شهرستان70
3-2-1-4 پوشش گیاهی شهرستان71
3-2-2 ویژگیهای جمعیتی شهرستان71
3-2-3 ویژگیهای اقتصادی شهرستان71
3-3 تحلیل فضایی شهر مرند 71
3-3-1 ویژگیهای طبیعی شهر71
3-3-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهر71
3-3-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی شهر72
3-3-1-3 خصوصیات اقلیمی شهر72
3-3-2 تحلیل فضایی جغرافیای تاریخی شهر مرند73
3-3-3 ویژگیهای کالبدی شهر74
3-3-4 خصوصیات جمعیتی شهر مرند77
3-3-4-1 تعداد و رشد جمعیت77
3-3-4-2 ساختار سنی وجنسی جمعیت78
3-3-4-3 تغییر و تحول جمعیت82
3-3-4-4 جایگاه جمعیتی شهر مرند در شهرستان واستان87
3-3-4-5 پیش بینی وآینده نگری جمعیت شهر مرند88
3-3-5 ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی شهر مرند89
3-3-6 ویژگیهای اقتصادی شهر مرند90
3-3-6-1 نیروی کار90
3-3-6-2 ساختار اشتغال91
3-3-6-3 روند اشتغالزایی.. 95
3-3-6-4 وضع شغلی گروههای اجتماعی. 96
3-3-6-5 جمعیت فعال، شاغل و بیکار. 97
فصل چهارم : یافته های تحقیق و بحث*
4-1تحلیل رابطه درجه توسعه یافتگی محله ها با حاشیه نشینی در شهر مرند101
4-1-1 نظام تقسیمات سیاسی101
4-1-2 تعیین محدوده محله101
4-1-3 محله های شهر مرند102
4-1-4 محله بندی شهر مرند جهت بررسی شکل گیری اسکان غیررسمی102
4-1-5 نحوه توزیع خدمات محلهای در شهر مرند107
4-1-6 امکانات و خدمات شهری سطح محله و وضعیت آن در شهر مرند108
4-1-6-1 امکانات آموزشی108
4-1-6-2 خدمات تاریخی- جهانگردی و مذهبی 109
4-1-6-3 خدمات صنعتی و تجاری109
4-1-6-4 پارک و فضای سبز شهری110
4-1-6-5 خدمات بهداشتی- درمانی111
4-1-6-6 فضاهای ورزشی و تفریحی111
4-1-6-7 تاسیسات وتجهیزات شهری112
4-1-7 درجه توسعه یافتگی محله های مختلف شهر مرند115
4-1-7-1 جمع واحدهای خدماتی115
4-1-7-2 مدل استاندارد سازی داده های مختلف الجنس116
4-1-7-3 مدل تاکسونومی عددی118
4-1-7-4 مدل ضریب ویژگی123
4-1-7-5 مدل موریس125
4-1-7-6 نتایج تلفیق مدل ها128
4-1-8 مدل ضریب پراکندگی130
4-1-8-1 حاشیه نشینی و توزیع ناعادلانه خدمات و کاربریها در شهر132
4-1-9 مشخصات محله های حاشیه نشین شهرمرند134
4-1-10 قیمت اراضی در محله های مختلف شهر مرند137
4-1-11 رابطه بین قیمت زمین با امکانات و خدمات شهری وجمع ارزشهای عددی138
فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات*
5-1 آزمون فرضیات141
5-1-1 آزمون فرضیه اول141
5-1-2 آزمون فرضیه دوم142
5-2 جمع بندی و نتیجه گیری143
5-3 رهیافت های برخورد با پدیده حاشیه نشینی144
5-4 پیشنهادها و راهکارها147
5-4-1 پیشنهادهایی جهت ساماندهی مناطق حاشیه نشین148
5-4-2 پیشنهاداتی در سطوح مختلف کلان، منطقه و خرد152
5-4-3 پیشنهاداتی برای پژوهشگرن آینده157
منابع و مآخذ 158
فهرست منابع:
1- ابراهیم زاده، عیسی، (1380)، مهاجرتهای روستائی و علل پیامدهای آن، نمونه مورد استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 1، سال شانزدهم.
2- آسایش، حسین، (1371)، توسعه انسانی و چشم اندازهای آن در کشورهای اسلامی (تعریف و اندازه گیری)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفتم، شماره 24?
3-__________، (1383)، اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای، دانشگاه پیام نور.
_____________ -4، (1385)، اصول و روشهای برنامه ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور.
5- افروغ، عماد، (1377)، فضا و نابرابری اجتماعی؛ ارائه الگویی برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.
6- آقابخشی، حبیبالله،(1382)، حاشیهنشینی و اسکان غیررسمی (مجموعه مقالات)، جلد دوم، تهران، دانشگاه بهزیستـی و توانبخشی.
7- آقاجانیان، اکبر و مجید، پایدار، (1368)، نگاهی به عوامل ساختی در مهاجرت، مطالعة موردی ایران، گرد آورنده عبدالعلی لهسائی زاده، شیراز، نوید.