شایان نود

مقدمه
یکی از مهمترین و پیچیده ترین تحولات اجتماعی در نیم قرن اخیر توسعه شهرنشینی است. در ایران‌ درصد نسبت ‌شهرنشینی ‌ طی‌ سالهای‌ 1335 تا 1385 بیش از دو برابر شده‌ و از 4/31 درصد در سال‌ 1335 به‌5/68 درصد در سال‌ 1385 رسیده‌ است(مرکز آمار ایران‌، 1385- 1335). رشد شتابان شهرنشینی عواقب و پیامدهای متفاوتی را به دنبال داشته و با آسیب  های شهری متعددی همراه شده است. ناهنجاریهای تأسیساتی، آسیب های  اقتصادی،آسیب های زیست محیطی، نارسائی های خدماتی در حوزه های شهری و به دنبال آن ایجاد محله های حاشیه نشین از جمله پیامدهای شهرنشینی شتابان بشمار می رود. مفهوم حاشیه ای شدن حاکی از وجود یک پیرامون اقتصادی یا اجتماعی است و حکایت از آن دارد که مردم «خارج از نظام » زندگی می کنند(پاتر و دیگران، 1384: 261). مسئله ای که در این رابطه قابل ذکر است، تاثیر کاربریهای شهری در میزان جذب افراد و نوعی قشربندی اجتماعی و اقتصادی است(رضویان،1381: 70). قشربندی اجتماعی، بیشتر بر نابرابری اقتصادی- اجتماعی تأکید دارد(Blau,1982) و هدف بسیاری از جغرافیدانان کشف این نابرابری ها، کاهش تفاوتهای ناحیه ای و دستیابی به عدالتی است(پوراحمد، 1386: 222) که در اثر توزیع عادلانه منابع و امکانات بین اعضای جامعه انسانی  بوجود می آید(miller,1999 :1) و این امر از جمله موضوعاتی است که همواره مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده(hanik, 2007 : 17) و نظریه پردازان برنامه ریزی شهری را به ارائه فرضیاتی پیرامون پیدایش نابرابری بین شهروندان واداشته است(arbakaf, 2008 : 28). در این زمینه دیوید هاروی می¬گوید: تنها با حذف ساز و کارهای حاکم بر نظام کاربری زمین می توان از تشکیل گتوهای فقر جلوگیری کرد(شکویی، 1387: 195). در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز یکی از اساسی ترین اهداف دولت، ایجاد امکانات عادلانه میباشد(قربان نیا، 1380: 281-227). از این رو حکمروایی خوب می تواند جامعه شهری را از دو قطبی شدن دور سازد و از رشد حاشیه نشینی پیشگیری کند(برآبادی، 1384: 126).

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                   صفحه

چکیده ………………………………………………………………………………………………………….. *

فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………………………………. *

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….. 1

1-1 بیان مساله…………………………………………………………………………………………………. 2

1-2 ضرورت واهمیت تحقیق……………………………………………………………………………… 4

1-3 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………. 5

1-4 فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6

1-5 محدوده های تحقیق……………………………………………………………………………………. 6

1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………… 6

1-7 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 7

1-7-1 تحقیقات خارجی……………………………………………………………………………………. 7

1-7-2 تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………………… 8

1-8 تعریف مفاهیم……………………………………………………………………………………………. 10

1-8-1 فضا…………………………………………………………………………………………………….. 10

1-8-1-1 پراکندگی فضایی…………………………………………………………………………………. 10

1-8-1-2 تحلیل فضایی…………………………………………………………………………………….. 11

1-8-1-3 ساختار فضایی……………………………………………………………………………………. 11

1-8-2 حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………………. 11

1-8-2-1 حاشیه نشینی پیرامون شهری…………………………………………………………………… 13

1-8-2-2 حاشیه های درون شهری……………………………………………………………………….. 13

1-8-3 مهاجرت………………………………………………………………………………………………. 14

1-8-4 مسکن………………………………………………………………………………………………….. 14

1-8-5 بیکاری…………………………………………………………………………………………………. 15

1-8-6 درآمد…………………………………………………………………………………………………… 15

1-8-7 متغیرهای تسهیل کننده……………………………………………………………………………… 15

1-8-8 متغیرهای محدود کننده…………………………………………………………………………….. 16

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………….. *

2-1 واژه شناسی حاشیه نشینی…………………………………………………………………………….. 20

2-2 مفهوم حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………….. 23

2-3 تاریخچه حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………. 24

2-3-1 جهان…………………………………………………………………………………………………… 24

2-3-2 کشورهای درحال توسعه…………………………………………………………………………… 25

2-3-3 ایران……………………………………………………………………………………………………. 26

2-4 فرایند شکل گیری وگسترش حاشیه نشینی……………………………………………………….. 26

2-5 شاخص های حاشیه نشینی……………………………………………………………………………. 28

2-5-1 شاخص کالبدی………………………………………………………………………………………. 28

2-5-2 شاخص اجتماعی مسکن…………………………………………………………………………… 29

2-5-3 شاخص ترافیک……………………………………………………………………………………… 29

2-5-4 شاخص اقتصادی……………………………………………………………………………………. 30

2-5-5 شاخص خدمات شهری و بهداشتی……………………………………………………………… 30

2-5-6 شاخص اجتماعی و فرهنگی……………………………………………………………………… 31

2-5-7 شاخص فضای تفریحی و فراغتی……………………………………………………………….. 32

2-6 عوامل موثر بر شکل گیری حاشیه نشینی…………………………………………………………… 32

2-7 علل عمده شکل گیری پدیده حاشیه نشینی……………………………………………………….. 34

2-7-1 عوامل جمعیتی واجتماعی…………………………………………………………………………. 34

2-7-1-1 رشد جمعیت……………………………………………………………………………………… 34

2-7-1-2 مهاجرت…………………………………………………………………………………………… 35

2-7-1-3 تبعیض نژادی…………………………………………………………………………………….. 36

2-7-2 عوامل اقتصادی………………………………………………………………………………………. 37

2-7-2-1 فعالیت صنعتی……………………………………………………………………………………. 37

2-7-2-2 اقتصاد جهانی…………………………………………………………………………………….. 38

2-7-2-3 اقتصاد کشاورزی سرمایه داری……………………………………………………………….. 38

2-7-2-4 اقتصاد نفت……………………………………………………………………………………….. 39

2-7-2-5 شکاف دروضعیت اقتصادی…………………………………………………………………… 39

2-7-2-6 گسترش فقر………………………………………………………………………………………. 40

2-7-2-7 افزایش مستمر قیمت زمین واجاره مسکن…………………………………………………. 41

2-7-3 عصر اطلاعات……………………………………………………………………………………….. 41

2-7-4 شهرنشینی…………………………………………………………………………………………….. 42

2-7-4-1 گسترش شهرها…………………………………………………………………………………… 42

2-7-4-2 کنارگذاشتگی……………………………………………………………………………………… 42

2-7-4-3 وجود بافت های فرسوده ومساکن ارزان قیمت…………………………………………… 43

2-7-4-4 شهرنشینی پست مدرنیزم………………………………………………………………………. 43

2-7-5 نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………………………….. 43

2-7-5-1 متمرکز بودن تصمیم گیریها……………………………………………………………………. 43

2-7-5-2 حذف از نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………….. 44

2-7-5-3 مدیریت منطقه کلانشهر………………………………………………………………………… 44

2-7-6 عدم تعادل فضایی…………………………………………………………………………………… 44

2-8 تحلیل سه وجهی علل شکل گیری حاشیه نشینی( الگوی سه سطحی تحلیل)…………….. 45

2-8-1 سطح کلان……………………………………………………………………………………………. 45

2-8-2 سطح میانه…………………………………………………………………………………………….. 46

2-8-3 سطح خرد…………………………………………………………………………………………….. 46

2-9 حاشیه نشینی وزمین شهری…………………………………………………………………………… 47

2-9-1 زمین شهری وبرخورداری گروههای مختلف ازآن…………………………………………… 47

2-9-2 قیمت زمین وارزش افزوده(رانت)………………………………………………………………. 47

2-10 انواع حاشیه نشینی48

2-10-1 تقسیم بندی براساس محل سکونت اولیه48

2-10-1-1 حاشیه نشینی بومی48

2-10-1-2 حاشیه نشینی غیربومی داخلی48

2-10-1-3 حاشیه نشینی دوگانه49

2-10-2 تقسیم بندی براساس ویژگیها49

2-10-2-1 حاشیه نشینی آشکار49

2-10-2-2 حاشیه نشینی پنهان49

2-10-3 تقسیم بندی براساس جنبه ها49

2-10-3-1 حاشیه نشینی اقتصادی49

2-10-3-2 حاشیه نشینی اجتماعی50

2-10-3-3 حاشیه نشینی سیاسی50

2-11 آثار و پیامدهای حاشیه نشینی درزندگی شهری50

2-11-1 حاشیه نشینی و محرومیت نسبی اجتماعی50

2-11-2 حاشیه نشینی و فرهنگ فقر51

2-12 نظریه پردازان حاشیه نشینی53

2-12-1 دیدگاه بوم شناسی شهری یا دیدگاه مساله گرایان53

2-12-2 دیدگاه لیبرالی57

2-12-3 دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا58

2-12-4 دیدگاه جامعه گرایان جدید60

2-13 شیوه های مدیریتی مقابله با شکل گیری مناطق حاشیه نشین63

فصل سوم: بررسی وضع موجود منطقه مورد مطالعه*

3-1 تحلیل فضایی استان آذربایجانشرقی65

3-1-1 ویژگیهای طبیعی استان65

3-1-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت استان65

3-1-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی استان65

3-1-1-3 خصوصیات اقلیمی استان66

3-1-1-4 پوشش گیاهی استان66

3-1-2 ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی استان67

3-1-3 ویژگیهای اقتصادی استان67

3-2 تحلیل فضایی شهرستان مرند 70

3-2-1 ویژگیهای طبیعی شهرستان70

3-2-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهرستان70

3-2-1-2 توپوگرافی شهرستان70

3-2-1-3 خصوصیات اقلیمی شهرستان70

3-2-1-4 پوشش گیاهی شهرستان71

3-2-2 ویژگیهای جمعیتی شهرستان71

3-2-3 ویژگیهای اقتصادی شهرستان71

3-3 تحلیل فضایی شهر مرند 71

3-3-1 ویژگیهای طبیعی شهر71

3-3-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهر71

3-3-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی شهر72

3-3-1-3 خصوصیات اقلیمی شهر72

3-3-2 تحلیل فضایی جغرافیای تاریخی شهر مرند73

3-3-3 ویژگیهای کالبدی شهر74

3-3-4 خصوصیات جمعیتی شهر مرند77

3-3-4-1 تعداد و رشد جمعیت77

3-3-4-2 ساختار سنی وجنسی جمعیت78

3-3-4-3 تغییر و تحول جمعیت82

3-3-4-4 جایگاه جمعیتی شهر مرند در شهرستان واستان87

3-3-4-5 پیش بینی وآینده نگری جمعیت شهر مرند88

3-3-5 ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی شهر مرند89

3-3-6 ویژگیهای اقتصادی  شهر مرند90

3-3-6-1 نیروی کار90

3-3-6-2 ساختار اشتغال91

3-3-6-3 روند اشتغالزایی.. 95

3-3-6-4 وضع شغلی گروههای اجتماعی.  96

3-3-6-5 جمعیت فعال، شاغل و بیکار. 97

فصل چهارم : یافته های تحقیق و بحث*

4-1تحلیل رابطه درجه توسعه یافتگی محله ها با حاشیه نشینی در شهر مرند101

4-1-1 نظام تقسیمات سیاسی101

4-1-2 تعیین محدوده محله101

4-1-3 محله های شهر مرند102

4-1-4 محله بندی شهر مرند جهت بررسی شکل گیری اسکان غیررسمی102

4-1-5 نحوه توزیع خدمات محله‌ای در شهر مرند107

4-1-6 امکانات و خدمات شهری سطح محله و وضعیت آن در شهر مرند108

4-1-6-1 امکانات آموزشی108

4-1-6-2 خدمات تاریخی- جهانگردی  و مذهبی 109

4-1-6-3 خدمات صنعتی و تجاری109

4-1-6-4 پارک و فضای سبز شهری110

4-1-6-5 خدمات بهداشتی- درمانی111

4-1-6-6 فضاهای ورزشی و تفریحی111

4-1-6-7 تاسیسات وتجهیزات شهری112

4-1-7 درجه توسعه یافتگی محله های مختلف شهر مرند115

4-1-7-1 جمع واحدهای خدماتی115

4-1-7-2 مدل استاندارد سازی داده های مختلف الجنس116

4-1-7-3 مدل تاکسونومی عددی118

4-1-7-4 مدل ضریب ویژگی123

4-1-7-5 مدل موریس125

4-1-7-6 نتایج تلفیق مدل ها128

4-1-8 مدل ضریب پراکندگی130

4-1-8-1 حاشیه نشینی و توزیع ناعادلانه خدمات و کاربریها در شهر132

4-1-9 مشخصات محله های حاشیه نشین شهرمرند134

4-1-10 قیمت اراضی در محله های مختلف شهر مرند137

4-1-11 رابطه بین قیمت زمین با امکانات و خدمات شهری وجمع ارزشهای عددی138

فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجه گیری و ارائه  پیشنهادات*

5-1 آزمون فرضیات141

5-1-1 آزمون فرضیه اول141

5-1-2 آزمون فرضیه دوم142

5-2 جمع بندی و نتیجه گیری143

5-3 رهیافت های برخورد با پدیده حاشیه نشینی144

5-4 پیشنهادها و راهکارها147

5-4-1 پیشنهادهایی جهت ساماندهی مناطق حاشیه نشین148

5-4-2 پیشنهاداتی در سطوح مختلف کلان، منطقه و خرد152

5-4-3 پیشنهاداتی برای پژوهشگرن آینده157

منابع و مآخذ 158

فهرست منابع:

1- ابراهیم زاده، عیسی، (1380)، مهاجرتهای روستائی و علل پیامدهای آن، نمونه مورد استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 1، سال شانزدهم.

2- آسایش، حسین، (1371)، توسعه انسانی و چشم اندازهای آن در کشورهای اسلامی (تعریف و اندازه گیری)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفتم، شماره 24?

3-­­­­­­­­­­­­­­­­__________، (1383)، اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای، دانشگاه پیام نور.

 _____________ -4، (1385)، اصول و روشهای برنامه ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور.

5- افروغ، عماد، (1377)، فضا و نابرابری اجتماعی؛ ارائه الگویی برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

6- آقابخشی، حبیب‌الله،(1382)، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی (مجموعه مقالات)، جلد دوم، تهران، دانشگاه بهزیستـی و توانبخشی.

7- آقاجانیان، اکبر و مجید، پایدار، (1368)، نگاهی به عوامل ساختی در مهاجرت، مطالعة موردی ایران، گرد آورنده عبدالعلی لهسائی زاده، شیراز، نوید.

دانلود فایل

مقدمه
یکی از مهمترین و پیچیده ترین تحولات اجتماعی در نیم قرن اخیر توسعه شهرنشینی است. در ایران‌ درصد نسبت ‌شهرنشینی ‌ طی‌ سالهای‌ 1335 تا 1385 بیش از دو برابر شده‌ و از 4/31 درصد در سال‌ 1335 به‌5/68 درصد در سال‌ 1385 رسیده‌ است(مرکز آمار ایران‌، 1385- 1335). رشد شتابان شهرنشینی عواقب و پیامدهای متفاوتی را به دنبال داشته و با آسیب  های شهری متعددی همراه شده است. ناهنجاریهای تأسیساتی، آسیب های  اقتصادی،آسیب های زیست محیطی، نارسائی های خدماتی در حوزه های شهری و به دنبال آن ایجاد محله های حاشیه نشین از جمله پیامدهای شهرنشینی شتابان بشمار می رود. مفهوم حاشیه ای شدن حاکی از وجود یک پیرامون اقتصادی یا اجتماعی است و حکایت از آن دارد که مردم «خارج از نظام » زندگی می کنند(پاتر و دیگران، 1384: 261). مسئله ای که در این رابطه قابل ذکر است، تاثیر کاربریهای شهری در میزان جذب افراد و نوعی قشربندی اجتماعی و اقتصادی است(رضویان،1381: 70). قشربندی اجتماعی، بیشتر بر نابرابری اقتصادی- اجتماعی تأکید دارد(Blau,1982) و هدف بسیاری از جغرافیدانان کشف این نابرابری ها، کاهش تفاوتهای ناحیه ای و دستیابی به عدالتی است(پوراحمد، 1386: 222) که در اثر توزیع عادلانه منابع و امکانات بین اعضای جامعه انسانی  بوجود می آید(miller,1999 :1) و این امر از جمله موضوعاتی است که همواره مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده(hanik, 2007 : 17) و نظریه پردازان برنامه ریزی شهری را به ارائه فرضیاتی پیرامون پیدایش نابرابری بین شهروندان واداشته است(arbakaf, 2008 : 28). در این زمینه دیوید هاروی می¬گوید: تنها با حذف ساز و کارهای حاکم بر نظام کاربری زمین می توان از تشکیل گتوهای فقر جلوگیری کرد(شکویی، 1387: 195). در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز یکی از اساسی ترین اهداف دولت، ایجاد امکانات عادلانه میباشد(قربان نیا، 1380: 281-227). از این رو حکمروایی خوب می تواند جامعه شهری را از دو قطبی شدن دور سازد و از رشد حاشیه نشینی پیشگیری کند(برآبادی، 1384: 126).

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                   صفحه

چکیده ………………………………………………………………………………………………………….. *

فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………………………………. *

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….. 1

1-1 بیان مساله…………………………………………………………………………………………………. 2

1-2 ضرورت واهمیت تحقیق……………………………………………………………………………… 4

1-3 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………. 5

1-4 فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6

1-5 محدوده های تحقیق……………………………………………………………………………………. 6

1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………… 6

1-7 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 7

1-7-1 تحقیقات خارجی……………………………………………………………………………………. 7

1-7-2 تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………………… 8

1-8 تعریف مفاهیم……………………………………………………………………………………………. 10

1-8-1 فضا…………………………………………………………………………………………………….. 10

1-8-1-1 پراکندگی فضایی…………………………………………………………………………………. 10

1-8-1-2 تحلیل فضایی…………………………………………………………………………………….. 11

1-8-1-3 ساختار فضایی……………………………………………………………………………………. 11

1-8-2 حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………………. 11

1-8-2-1 حاشیه نشینی پیرامون شهری…………………………………………………………………… 13

1-8-2-2 حاشیه های درون شهری……………………………………………………………………….. 13

1-8-3 مهاجرت………………………………………………………………………………………………. 14

1-8-4 مسکن………………………………………………………………………………………………….. 14

1-8-5 بیکاری…………………………………………………………………………………………………. 15

1-8-6 درآمد…………………………………………………………………………………………………… 15

1-8-7 متغیرهای تسهیل کننده……………………………………………………………………………… 15

1-8-8 متغیرهای محدود کننده…………………………………………………………………………….. 16

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………….. *

2-1 واژه شناسی حاشیه نشینی…………………………………………………………………………….. 20

2-2 مفهوم حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………….. 23

2-3 تاریخچه حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………. 24

2-3-1 جهان…………………………………………………………………………………………………… 24

2-3-2 کشورهای درحال توسعه…………………………………………………………………………… 25

2-3-3 ایران……………………………………………………………………………………………………. 26

2-4 فرایند شکل گیری وگسترش حاشیه نشینی……………………………………………………….. 26

2-5 شاخص های حاشیه نشینی……………………………………………………………………………. 28

2-5-1 شاخص کالبدی………………………………………………………………………………………. 28

2-5-2 شاخص اجتماعی مسکن…………………………………………………………………………… 29

2-5-3 شاخص ترافیک……………………………………………………………………………………… 29

2-5-4 شاخص اقتصادی……………………………………………………………………………………. 30

2-5-5 شاخص خدمات شهری و بهداشتی……………………………………………………………… 30

2-5-6 شاخص اجتماعی و فرهنگی……………………………………………………………………… 31

2-5-7 شاخص فضای تفریحی و فراغتی……………………………………………………………….. 32

2-6 عوامل موثر بر شکل گیری حاشیه نشینی…………………………………………………………… 32

2-7 علل عمده شکل گیری پدیده حاشیه نشینی……………………………………………………….. 34

2-7-1 عوامل جمعیتی واجتماعی…………………………………………………………………………. 34

2-7-1-1 رشد جمعیت……………………………………………………………………………………… 34

2-7-1-2 مهاجرت…………………………………………………………………………………………… 35

2-7-1-3 تبعیض نژادی…………………………………………………………………………………….. 36

2-7-2 عوامل اقتصادی………………………………………………………………………………………. 37

2-7-2-1 فعالیت صنعتی……………………………………………………………………………………. 37

2-7-2-2 اقتصاد جهانی…………………………………………………………………………………….. 38

2-7-2-3 اقتصاد کشاورزی سرمایه داری……………………………………………………………….. 38

2-7-2-4 اقتصاد نفت……………………………………………………………………………………….. 39

2-7-2-5 شکاف دروضعیت اقتصادی…………………………………………………………………… 39

2-7-2-6 گسترش فقر………………………………………………………………………………………. 40

2-7-2-7 افزایش مستمر قیمت زمین واجاره مسکن…………………………………………………. 41

2-7-3 عصر اطلاعات……………………………………………………………………………………….. 41

2-7-4 شهرنشینی…………………………………………………………………………………………….. 42

2-7-4-1 گسترش شهرها…………………………………………………………………………………… 42

2-7-4-2 کنارگذاشتگی……………………………………………………………………………………… 42

2-7-4-3 وجود بافت های فرسوده ومساکن ارزان قیمت…………………………………………… 43

2-7-4-4 شهرنشینی پست مدرنیزم………………………………………………………………………. 43

2-7-5 نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………………………….. 43

2-7-5-1 متمرکز بودن تصمیم گیریها……………………………………………………………………. 43

2-7-5-2 حذف از نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………….. 44

2-7-5-3 مدیریت منطقه کلانشهر………………………………………………………………………… 44

2-7-6 عدم تعادل فضایی44

2-8 تحلیل سه وجهی علل شکل گیری حاشیه نشینی( الگوی سه سطحی تحلیل45

2-8-1 سطح کلان45

2-8-2 سطح میانه46

2-8-3 سطح خرد46

2-9 حاشیه نشینی وزمین شهری47

2-9-1 زمین شهری وبرخورداری گروههای مختلف ازآن47

2-9-2 قیمت زمین وارزش افزوده(رانت47

2-10 انواع حاشیه نشینی48

2-10-1 تقسیم بندی براساس محل سکونت اولیه48

2-10-1-1 حاشیه نشینی بومی48

2-10-1-2 حاشیه نشینی غیربومی داخلی48

2-10-1-3 حاشیه نشینی دوگانه49

2-10-2 تقسیم بندی براساس ویژگیها49

2-10-2-1 حاشیه نشینی آشکار49

2-10-2-2 حاشیه نشینی پنهان49

2-10-3 تقسیم بندی براساس جنبه ها49

2-10-3-1 حاشیه نشینی اقتصادی49

2-10-3-2 حاشیه نشینی اجتماعی50

2-10-3-3 حاشیه نشینی سیاسی50

2-11 آثار و پیامدهای حاشیه نشینی درزندگی شهری50

2-11-1 حاشیه نشینی و محرومیت نسبی اجتماعی50

2-11-2 حاشیه نشینی و فرهنگ فقر51

2-12 نظریه پردازان حاشیه نشینی53

2-12-1 دیدگاه بوم شناسی شهری یا دیدگاه مساله گرایان53

2-12-2 دیدگاه لیبرالی57

2-12-3 دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا58

2-12-4 دیدگاه جامعه گرایان جدید60

2-13 شیوه های مدیریتی مقابله با شکل گیری مناطق حاشیه نشین63

فصل سوم: بررسی وضع موجود منطقه مورد مطالعه*

3-1 تحلیل فضایی استان آذربایجانشرقی65

3-1-1 ویژگیهای طبیعی استان65

3-1-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت استان65

3-1-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی استان65

3-1-1-3 خصوصیات اقلیمی استان66

3-1-1-4 پوشش گیاهی استان66

3-1-2 ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی استان67

3-1-3 ویژگیهای اقتصادی استان67

3-2 تحلیل فضایی شهرستان مرند 70

3-2-1 ویژگیهای طبیعی شهرستان70

3-2-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهرستان70

3-2-1-2 توپوگرافی شهرستان70

3-2-1-3 خصوصیات اقلیمی شهرستان70

3-2-1-4 پوشش گیاهی شهرستان71

3-2-2 ویژگیهای جمعیتی شهرستان71

3-2-3 ویژگیهای اقتصادی شهرستان71

3-3 تحلیل فضایی شهر مرند 71

3-3-1 ویژگیهای طبیعی شهر71

3-3-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهر71

3-3-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی شهر72

3-3-1-3 خصوصیات اقلیمی شهر72

3-3-2 تحلیل فضایی جغرافیای تاریخی شهر مرند73

3-3-3 ویژگیهای کالبدی شهر74

3-3-4 خصوصیات جمعیتی شهر مرند77

3-3-4-1 تعداد و رشد جمعیت77

3-3-4-2 ساختار سنی وجنسی جمعیت78

3-3-4-3 تغییر و تحول جمعیت82

3-3-4-4 جایگاه جمعیتی شهر مرند در شهرستان واستان87

3-3-4-5 پیش بینی وآینده نگری جمعیت شهر مرند88

3-3-5 ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی شهر مرند89

3-3-6 ویژگیهای اقتصادی  شهر مرند90

3-3-6-1 نیروی کار90

3-3-6-2 ساختار اشتغال91

3-3-6-3 روند اشتغالزایی.. 95

3-3-6-4 وضع شغلی گروههای اجتماعی.  96

3-3-6-5 جمعیت فعال، شاغل و بیکار. 97

فصل چهارم : یافته های تحقیق و بحث*

4-1تحلیل رابطه درجه توسعه یافتگی محله ها با حاشیه نشینی در شهر مرند101

4-1-1 نظام تقسیمات سیاسی101

4-1-2 تعیین محدوده محله101

4-1-3 محله های شهر مرند102

4-1-4 محله بندی شهر مرند جهت بررسی شکل گیری اسکان غیررسمی102

4-1-5 نحوه توزیع خدمات محله‌ای در شهر مرند107

4-1-6 امکانات و خدمات شهری سطح محله و وضعیت آن در شهر مرند108

4-1-6-1 امکانات آموزشی108

4-1-6-2 خدمات تاریخی- جهانگردی  و مذهبی 109

4-1-6-3 خدمات صنعتی و تجاری109

4-1-6-4 پارک و فضای سبز شهری110

4-1-6-5 خدمات بهداشتی- درمانی111

4-1-6-6 فضاهای ورزشی و تفریحی111

4-1-6-7 تاسیسات وتجهیزات شهری112

4-1-7 درجه توسعه یافتگی محله های مختلف شهر مرند115

4-1-7-1 جمع واحدهای خدماتی115

4-1-7-2 مدل استاندارد سازی داده های مختلف الجنس116

4-1-7-3 مدل تاکسونومی عددی118

4-1-7-4 مدل ضریب ویژگی123

4-1-7-5 مدل موریس125

4-1-7-6 نتایج تلفیق مدل ها128

4-1-8 مدل ضریب پراکندگی130

4-1-8-1 حاشیه نشینی و توزیع ناعادلانه خدمات و کاربریها در شهر132

4-1-9 مشخصات محله های حاشیه نشین شهرمرند134

4-1-10 قیمت اراضی در محله های مختلف شهر مرند137

4-1-11 رابطه بین قیمت زمین با امکانات و خدمات شهری وجمع ارزشهای عددی138

فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجه گیری و ارائه  پیشنهادات*

5-1 آزمون فرضیات141

5-1-1 آزمون فرضیه اول141

5-1-2 آزمون فرضیه دوم142

5-2 جمع بندی و نتیجه گیری143

5-3 رهیافت های برخورد با پدیده حاشیه نشینی144

5-4 پیشنهادها و راهکارها147

5-4-1 پیشنهادهایی جهت ساماندهی مناطق حاشیه نشین148

5-4-2 پیشنهاداتی در سطوح مختلف کلان، منطقه و خرد152

5-4-3 پیشنهاداتی برای پژوهشگرن آینده157

منابع و مآخذ 158

فهرست منابع:

1- ابراهیم زاده، عیسی، (1380)، مهاجرتهای روستائی و علل پیامدهای آن، نمونه مورد استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 1، سال شانزدهم.

2- آسایش، حسین، (1371)، توسعه انسانی و چشم اندازهای آن در کشورهای اسلامی (تعریف و اندازه گیری)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفتم، شماره 24?

3-­­­­­­­­­­­­­­­­__________، (1383)، اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای، دانشگاه پیام نور.

 _____________ -4، (1385)، اصول و روشهای برنامه ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور.

5- افروغ، عماد، (1377)، فضا و نابرابری اجتماعی؛ ارائه الگویی برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

6- آقابخشی، حبیب‌الله،(1382)، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی (مجموعه مقالات)، جلد دوم، تهران، دانشگاه بهزیستـی و توانبخشی.

7- آقاجانیان، اکبر و مجید، پایدار، (1368)، نگاهی به عوامل ساختی در مهاجرت، مطالعة موردی ایران، گرد آورنده عبدالعلی لهسائی زاده، شیراز، نوید.

دانلود فایل

مقدمه
یکی از مهمترین و پیچیده ترین تحولات اجتماعی در نیم قرن اخیر توسعه شهرنشینی است. در ایران‌ درصد نسبت ‌شهرنشینی ‌ طی‌ سالهای‌ 1335 تا 1385 بیش از دو برابر شده‌ و از 4/31 درصد در سال‌ 1335 به‌5/68 درصد در سال‌ 1385 رسیده‌ است(مرکز آمار ایران‌، 1385- 1335). رشد شتابان شهرنشینی عواقب و پیامدهای متفاوتی را به دنبال داشته و با آسیب  های شهری متعددی همراه شده است. ناهنجاریهای تأسیساتی، آسیب های  اقتصادی،آسیب های زیست محیطی، نارسائی های خدماتی در حوزه های شهری و به دنبال آن ایجاد محله های حاشیه نشین از جمله پیامدهای شهرنشینی شتابان بشمار می رود. مفهوم حاشیه ای شدن حاکی از وجود یک پیرامون اقتصادی یا اجتماعی است و حکایت از آن دارد که مردم «خارج از نظام » زندگی می کنند(پاتر و دیگران، 1384: 261). مسئله ای که در این رابطه قابل ذکر است، تاثیر کاربریهای شهری در میزان جذب افراد و نوعی قشربندی اجتماعی و اقتصادی است(رضویان،1381: 70). قشربندی اجتماعی، بیشتر بر نابرابری اقتصادی- اجتماعی تأکید دارد(Blau,1982) و هدف بسیاری از جغرافیدانان کشف این نابرابری ها، کاهش تفاوتهای ناحیه ای و دستیابی به عدالتی است(پوراحمد، 1386: 222) که در اثر توزیع عادلانه منابع و امکانات بین اعضای جامعه انسانی  بوجود می آید(miller,1999 :1) و این امر از جمله موضوعاتی است که همواره مورد توجه برنامه ریزان شهری بوده(hanik, 2007 : 17) و نظریه پردازان برنامه ریزی شهری را به ارائه فرضیاتی پیرامون پیدایش نابرابری بین شهروندان واداشته است(arbakaf, 2008 : 28). در این زمینه دیوید هاروی می¬گوید: تنها با حذف ساز و کارهای حاکم بر نظام کاربری زمین می توان از تشکیل گتوهای فقر جلوگیری کرد(شکویی، 1387: 195). در اصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز یکی از اساسی ترین اهداف دولت، ایجاد امکانات عادلانه میباشد(قربان نیا، 1380: 281-227). از این رو حکمروایی خوب می تواند جامعه شهری را از دو قطبی شدن دور سازد و از رشد حاشیه نشینی پیشگیری کند(برآبادی، 1384: 126).

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                   صفحه

چکیده ………………………………………………………………………………………………………….. *

فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………………………………. *

مقدمه…………………………………………………………………………………………………………….. 1

1-1 بیان مساله…………………………………………………………………………………………………. 2

1-2 ضرورت واهمیت تحقیق……………………………………………………………………………… 4

1-3 اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………. 5

1-4 فرضیات تحقیق…………………………………………………………………………………………. 6

1-5 محدوده های تحقیق……………………………………………………………………………………. 6

1-6 روش تحقیق……………………………………………………………………………………………… 6

1-7 پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………….. 7

1-7-1 تحقیقات خارجی……………………………………………………………………………………. 7

1-7-2 تحقیقات داخلی……………………………………………………………………………………… 8

1-8 تعریف مفاهیم……………………………………………………………………………………………. 10

1-8-1 فضا…………………………………………………………………………………………………….. 10

1-8-1-1 پراکندگی فضایی…………………………………………………………………………………. 10

1-8-1-2 تحلیل فضایی…………………………………………………………………………………….. 11

1-8-1-3 ساختار فضایی……………………………………………………………………………………. 11

1-8-2 حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………………. 11

1-8-2-1 حاشیه نشینی پیرامون شهری…………………………………………………………………… 13

1-8-2-2 حاشیه های درون شهری……………………………………………………………………….. 13

1-8-3 مهاجرت………………………………………………………………………………………………. 14

1-8-4 مسکن………………………………………………………………………………………………….. 14

1-8-5 بیکاری…………………………………………………………………………………………………. 15

1-8-6 درآمد…………………………………………………………………………………………………… 15

1-8-7 متغیرهای تسهیل کننده……………………………………………………………………………… 15

1-8-8 متغیرهای محدود کننده…………………………………………………………………………….. 16

فصل دوم: مبانی نظری تحقیق…………………………………………………………………………….. *

2-1 واژه شناسی حاشیه نشینی…………………………………………………………………………….. 20

2-2 مفهوم حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………….. 23

2-3 تاریخچه حاشیه نشینی…………………………………………………………………………………. 24

2-3-1 جهان…………………………………………………………………………………………………… 24

2-3-2 کشورهای درحال توسعه…………………………………………………………………………… 25

2-3-3 ایران……………………………………………………………………………………………………. 26

2-4 فرایند شکل گیری وگسترش حاشیه نشینی……………………………………………………….. 26

2-5 شاخص های حاشیه نشینی……………………………………………………………………………. 28

2-5-1 شاخص کالبدی………………………………………………………………………………………. 28

2-5-2 شاخص اجتماعی مسکن…………………………………………………………………………… 29

2-5-3 شاخص ترافیک……………………………………………………………………………………… 29

2-5-4 شاخص اقتصادی……………………………………………………………………………………. 30

2-5-5 شاخص خدمات شهری و بهداشتی……………………………………………………………… 30

2-5-6 شاخص اجتماعی و فرهنگی……………………………………………………………………… 31

2-5-7 شاخص فضای تفریحی و فراغتی……………………………………………………………….. 32

2-6 عوامل موثر بر شکل گیری حاشیه نشینی…………………………………………………………… 32

2-7 علل عمده شکل گیری پدیده حاشیه نشینی……………………………………………………….. 34

2-7-1 عوامل جمعیتی واجتماعی…………………………………………………………………………. 34

2-7-1-1 رشد جمعیت……………………………………………………………………………………… 34

2-7-1-2 مهاجرت…………………………………………………………………………………………… 35

2-7-1-3 تبعیض نژادی…………………………………………………………………………………….. 36

2-7-2 عوامل اقتصادی………………………………………………………………………………………. 37

2-7-2-1 فعالیت صنعتی……………………………………………………………………………………. 37

2-7-2-2 اقتصاد جهانی…………………………………………………………………………………….. 38

2-7-2-3 اقتصاد کشاورزی سرمایه داری……………………………………………………………….. 38

2-7-2-4 اقتصاد نفت……………………………………………………………………………………….. 39

2-7-2-5 شکاف دروضعیت اقتصادی…………………………………………………………………… 39

2-7-2-6 گسترش فقر………………………………………………………………………………………. 40

2-7-2-7 افزایش مستمر قیمت زمین واجاره مسکن…………………………………………………. 41

2-7-3 عصر اطلاعات……………………………………………………………………………………….. 41

2-7-4 شهرنشینی…………………………………………………………………………………………….. 42

2-7-4-1 گسترش شهرها…………………………………………………………………………………… 42

2-7-4-2 کنارگذاشتگی……………………………………………………………………………………… 42

2-7-4-3 وجود بافت های فرسوده ومساکن ارزان قیمت…………………………………………… 43

2-7-4-4 شهرنشینی پست مدرنیزم………………………………………………………………………. 43

2-7-5 نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………………………….. 43

2-7-5-1 متمرکز بودن تصمیم گیریها……………………………………………………………………. 43

2-7-5-2 حذف از نظام برنامه ریزی…………………………………………………………………….. 44

2-7-5-3 مدیریت منطقه کلانشهر………………………………………………………………………… 44

2-7-6 عدم تعادل فضایی…………………………………………………………………………………… 44

2-8 تحلیل سه وجهی علل شکل گیری حاشیه نشینی( الگوی سه سطحی تحلیل)…………….. 45

2-8-1 سطح کلان……………………………………………………………………………………………. 45

2-8-2 سطح میانه…………………………………………………………………………………………….. 46

2-8-3 سطح خرد…………………………………………………………………………………………….. 46

2-9 حاشیه نشینی وزمین شهری…………………………………………………………………………… 47

2-9-1 زمین شهری وبرخورداری گروههای مختلف ازآن47

2-9-2 قیمت زمین وارزش افزوده(رانت47

2-10 انواع حاشیه نشینی48

2-10-1 تقسیم بندی براساس محل سکونت اولیه48

2-10-1-1 حاشیه نشینی بومی48

2-10-1-2 حاشیه نشینی غیربومی داخلی48

2-10-1-3 حاشیه نشینی دوگانه49

2-10-2 تقسیم بندی براساس ویژگیها49

2-10-2-1 حاشیه نشینی آشکار49

2-10-2-2 حاشیه نشینی پنهان49

2-10-3 تقسیم بندی براساس جنبه ها49

2-10-3-1 حاشیه نشینی اقتصادی49

2-10-3-2 حاشیه نشینی اجتماعی50

2-10-3-3 حاشیه نشینی سیاسی50

2-11 آثار و پیامدهای حاشیه نشینی درزندگی شهری50

2-11-1 حاشیه نشینی و محرومیت نسبی اجتماعی50

2-11-2 حاشیه نشینی و فرهنگ فقر51

2-12 نظریه پردازان حاشیه نشینی53

2-12-1 دیدگاه بوم شناسی شهری یا دیدگاه مساله گرایان53

2-12-2 دیدگاه لیبرالی57

2-12-3 دیدگاه اقتصاد سیاسی فضا58

2-12-4 دیدگاه جامعه گرایان جدید60

2-13 شیوه های مدیریتی مقابله با شکل گیری مناطق حاشیه نشین63

فصل سوم: بررسی وضع موجود منطقه مورد مطالعه*

3-1 تحلیل فضایی استان آذربایجانشرقی65

3-1-1 ویژگیهای طبیعی استان65

3-1-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت استان65

3-1-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی استان65

3-1-1-3 خصوصیات اقلیمی استان66

3-1-1-4 پوشش گیاهی استان66

3-1-2 ویژگیهای جمعیتی، اجتماعی استان67

3-1-3 ویژگیهای اقتصادی استان67

3-2 تحلیل فضایی شهرستان مرند 70

3-2-1 ویژگیهای طبیعی شهرستان70

3-2-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهرستان70

3-2-1-2 توپوگرافی شهرستان70

3-2-1-3 خصوصیات اقلیمی شهرستان70

3-2-1-4 پوشش گیاهی شهرستان71

3-2-2 ویژگیهای جمعیتی شهرستان71

3-2-3 ویژگیهای اقتصادی شهرستان71

3-3 تحلیل فضایی شهر مرند 71

3-3-1 ویژگیهای طبیعی شهر71

3-3-1-1 موقعیت جغرافیایی، حدود و وسعت شهر71

3-3-1-2 زمین شناسی و توپوگرافی شهر72

3-3-1-3 خصوصیات اقلیمی شهر72

3-3-2 تحلیل فضایی جغرافیای تاریخی شهر مرند73

3-3-3 ویژگیهای کالبدی شهر74

3-3-4 خصوصیات جمعیتی شهر مرند77

3-3-4-1 تعداد و رشد جمعیت77

3-3-4-2 ساختار سنی وجنسی جمعیت78

3-3-4-3 تغییر و تحول جمعیت82

3-3-4-4 جایگاه جمعیتی شهر مرند در شهرستان واستان87

3-3-4-5 پیش بینی وآینده نگری جمعیت شهر مرند88

3-3-5 ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی شهر مرند89

3-3-6 ویژگیهای اقتصادی  شهر مرند90

3-3-6-1 نیروی کار90

3-3-6-2 ساختار اشتغال91

3-3-6-3 روند اشتغالزایی.. 95

3-3-6-4 وضع شغلی گروههای اجتماعی.  96

3-3-6-5 جمعیت فعال، شاغل و بیکار. 97

فصل چهارم : یافته های تحقیق و بحث*

4-1تحلیل رابطه درجه توسعه یافتگی محله ها با حاشیه نشینی در شهر مرند101

4-1-1 نظام تقسیمات سیاسی101

4-1-2 تعیین محدوده محله101

4-1-3 محله های شهر مرند102

4-1-4 محله بندی شهر مرند جهت بررسی شکل گیری اسکان غیررسمی102

4-1-5 نحوه توزیع خدمات محله‌ای در شهر مرند107

4-1-6 امکانات و خدمات شهری سطح محله و وضعیت آن در شهر مرند108

4-1-6-1 امکانات آموزشی108

4-1-6-2 خدمات تاریخی- جهانگردی  و مذهبی 109

4-1-6-3 خدمات صنعتی و تجاری109

4-1-6-4 پارک و فضای سبز شهری110

4-1-6-5 خدمات بهداشتی- درمانی111

4-1-6-6 فضاهای ورزشی و تفریحی111

4-1-6-7 تاسیسات وتجهیزات شهری112

4-1-7 درجه توسعه یافتگی محله های مختلف شهر مرند115

4-1-7-1 جمع واحدهای خدماتی115

4-1-7-2 مدل استاندارد سازی داده های مختلف الجنس116

4-1-7-3 مدل تاکسونومی عددی118

4-1-7-4 مدل ضریب ویژگی123

4-1-7-5 مدل موریس125

4-1-7-6 نتایج تلفیق مدل ها128

4-1-8 مدل ضریب پراکندگی130

4-1-8-1 حاشیه نشینی و توزیع ناعادلانه خدمات و کاربریها در شهر132

4-1-9 مشخصات محله های حاشیه نشین شهرمرند134

4-1-10 قیمت اراضی در محله های مختلف شهر مرند137

4-1-11 رابطه بین قیمت زمین با امکانات و خدمات شهری وجمع ارزشهای عددی138

فصل پنجم: آزمون فرضیات، نتیجه گیری و ارائه  پیشنهادات*

5-1 آزمون فرضیات141

5-1-1 آزمون فرضیه اول141

5-1-2 آزمون فرضیه دوم142

5-2 جمع بندی و نتیجه گیری143

5-3 رهیافت های برخورد با پدیده حاشیه نشینی144

5-4 پیشنهادها و راهکارها147

5-4-1 پیشنهادهایی جهت ساماندهی مناطق حاشیه نشین148

5-4-2 پیشنهاداتی در سطوح مختلف کلان، منطقه و خرد152

5-4-3 پیشنهاداتی برای پژوهشگرن آینده157

منابع و مآخذ 158

فهرست منابع:

1- ابراهیم زاده، عیسی، (1380)، مهاجرتهای روستائی و علل پیامدهای آن، نمونه مورد استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 1، سال شانزدهم.

2- آسایش، حسین، (1371)، توسعه انسانی و چشم اندازهای آن در کشورهای اسلامی (تعریف و اندازه گیری)، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال هفتم، شماره 24?

3-­­­­­­­­­­­­­­­­__________، (1383)، اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای، دانشگاه پیام نور.

 _____________ -4، (1385)، اصول و روشهای برنامه ریزی روستایی، دانشگاه پیام نور.

5- افروغ، عماد، (1377)، فضا و نابرابری اجتماعی؛ ارائه الگویی برای جدایی گزینی فضایی و پیامدهای آن، انتشارات دانشگاه تربیت مدرس.

6- آقابخشی، حبیب‌الله،(1382)، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی (مجموعه مقالات)، جلد دوم، تهران، دانشگاه بهزیستـی و توانبخشی.

7- آقاجانیان، اکبر و مجید، پایدار، (1368)، نگاهی به عوامل ساختی در مهاجرت، مطالعة موردی ایران، گرد آورنده عبدالعلی لهسائی زاده، شیراز، نوید.

دانلود فایل